Het kabinet heeft met het recente steunpakket gelukkig nog niet al haar kruit verschoten. Het is ook goed dat het kabinet tot nu toe zo veel mogelijk vast houdt aan de begrotingsregels. Maar het is niet uit te sluiten dat het regeerakkoord volgend jaar toch moet worden opengebroken omdat het tekort op de begroting de signaalwaarde van 2 % van het BPP dreigt te overschrijden. Volgens de recente CPB-voorspellingen zal dit in 2010 inderdaad het geval zijn. Dat betekent dat het kabinet conform de afspraak in het regeerakkoord gedwongen zal zijn om bij de opstelling van de begroting 2010 te bezuinigen of de lasten te verzwaren. Deze crisis biedt echter ook mogelijkheden tot het sluiten van een New Deal. Herinneringen aan de crisistijd roepen wellicht minder prettige herinneringen op maar het belangrijkste is wellicht om de bekende woorden van Franklin Roosevelt uit zijn inaugurele rede aan te halen:

“So, first of all, let me assert my firm belief that the only thing we have to fear is fear itself -- nameless, unreasoning, unjustified terror which paralyzes needed efforts to convert retreat into advance.”

Het omzetten van ‘retreat into advance’, dat moet de leidende gedachte zijn bij het vasthouden aan een consistente beleidslijn waarin stabiliserende rol van de overheid wordt gecombineerd met het versterken van de economie.

De deal: stabiliteit

De eerste prioriteit in deze bijzondere tijden is dat de automatische stabilisatoren voldoende ruimte blijven krijgen. Het kan daarbij bijvoorbeeld gaan om het buiten de uitgavenkaders plaatsen van de conjunctuurgevoelige WW uitgaven. Ook het verder verhogen van de signaalwaarde van 2 procent van het BBP kan aan de orde komen.

…in ruil voor verhoging pensioenleeftijd

Bij het vrij laten functioneren van de automatische stabilisatoren moet echter wel worden bedacht dat de Nederlandse overheid geen oneindig diepe zakken heeft. Vergeleken met zijn Duitse collega moet minister Bos nu al een risicopremie betalen op de staatsschuld. Om het vertrouwen in solide openbare financiën te behouden zal het kabinet moeten komen met een geloofwaardig plan om de begroting op termijn weer op orde te krijgen. Dat kan door het versoepelen van de begrotingsregels in deze kabinetsperiode uit te ruilen tegen het na 2011 geleidelijk verhogen van de AOW-leeftijd met een maand per jaar – de trendmatige stijging van de levensverwachting op 65 jaar.

Behoud soliditeit pensioenfondsen

Door tegelijkertijd ook de pensioenleeftijd (de zogenaamde spilleeftijd) in de arbeidsgerelateerde pensioenen in hetzelfde tempo te verhogen kunnen de financiële problemen bij de pensioenfondsen worden verzacht. De kosten van pensioenen gaan zo immers direct omlaag. Dit biedt ruimte aan de herstelplannen van de pensioenfondsen. Door pensioenregelingen op deze manier te versoberen wordt voorkomen dat pensioenen verschralen doordat de koopkracht van gepensioneerden door langdurige opschorting van indexatie wordt uitgehold.

De financiële crisis heeft robuuste pensioenen nog duurder gemaakt dan ze door de stijgende levensverwachting toch al dreigden te worden. Schadelastbeperking wordt daardoor van groter belang: investeren in mensen zodat deze langer door kunnen werken. Ook lagere rendementsverwachtingen op financieel kapitaal maken investeringen in menselijk kapitaal aantrekkelijker.

Behoud solide economische structuur

De uitruil tussen het aanpassen van de begrotingsregels en een op termijn hogere pensioenleeftijd biedt het kabinet meer ruimte om de reële economie zo nodig een extra impuls te geven in deze kabinetsperiode. Het vangt zo twee vliegen in een klap. In de eerste plaats het op peil houden van de vraag en het daardoor koesteren van menselijk kapitaal als de kredietcrisis de reële economie hard treft. In de tweede plaats het vergroten van het arbeidsaanbod als de vergrijzing na 2011 de economie en de arbeidsintensieve collectieve diensten als zorg en onderwijs onder druk zet.

Waarin een klein land groot kan zijn

Dit zijn ook historische tijden in Europa. Er worden nieuwe, ongedachte coalities gesmeed. Duitsland is onzichtbaar en fantasieloos. Nederland moet het daarom doen zonder haar traditionele medehoeder van het Stabiliteitspact. Nederland dient nu zelf het initiatief nemen in Europa. En dat is tot op heden goed gelukt. Samen met Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk heeft Nederland haar stempel nadrukkelijk weten te zetten op de Europese en zelfs de wereldwijde aanpak van de financiële crisis.

Na de redding van het financiële systeem gaat het nu om de tweede ronde: hoe bestrijden we in Europa de diepe recessie die zich nu aandient? De uitruil van hogere tijdelijke tekorten tegen langere termijn structurele aanpassingen gericht op het verhogen van het arbeidsaanbod moet ook het recept zijn om het Stabiliteitspact te verzoenen met het belang van een gecoördineerde aanpak om de Europese vraag zo nodig te ondersteunen. Door deze aanpak in Europa te propageren en daarbij zelf het goede voorbeeld te geven dient Nederland meerdere doelen. Het waarborgt dat de export naar onze handelspartners in de komende jaren redelijk op peil blijft zonder dat later onze pensioenen door inflatie worden uitgehold. Verder wordt protectionisme voorkomen en menselijk kapitaal gekoesterd omdat de werkgelegenheid wordt ondersteund door generieke maatregelen die de concurrentieverhoudingen niet verstoren. Tenslotte versterkt Nederland door nu ook weer het voortouw te nemen in Europa haar politieke positie in Europa en die van Europa in de wereld.

We dreigen te worden geconfronteerd met schokken die buiten de regels en kaders komen waarop het begrotingsbeleid in Nederland en Europa is ingesteld. Uit de geschiedenis blijkt dat een crisis vaak de beste tijd is voor structurele hervormingen. Vandaar het belang van een New Deal. Als Balkenende en Bos hun sterke, gezamenlijke lijn van de afgelopen maanden vast houden, komen Nederland en Europa sterker uit deze crisis. We leven in een tijdsgewricht waarin doodgewone politici staatsmannen kunnen worden.

* Dit is een uitgebreide versie van een bijdrage die eerder verscheen in Het Financieel Dagblad, d.d. 2 december 2008.