Beelden van markten

Ik heb lang geworsteld met het begrip "markt". Wat betekent dat nou echt? Om de essentie van een begrip te begrijpen is het vaak handig om terug te gaan een oude, oorspronkelijke betekenis van dat begrip. Bij markt is dat een verzameling kraampjes waar je kaas, groenten en dergelijke kunt kopen. In de middeleeuwen bestond zoiets al en toen heette het ook al markt. Het is de plek waar kopers en verkopers samenkomen. Maar dat beeld helpt me onvoldoende. Met een marktkraam in mijn achterhoofd – ik zie een luid roepende groenteboer voor me – begrijp ik niet hoe het kan dat markten problemen oplossen, dat schijnen ze te kunnen, en weet ik nog steeds niet wat er met een "markteconomie" bedoeld wordt.

Markt als een algoritme

Een andere truc om de essentie van iets te doorgronden, is het te vergelijken met iets anders dat je wel kent. Die truc hielp me wel. Ik ben langzaamaan het begrip "markt" gaan begrijpen als een algoritme. Dat lijkt een weg de verkeerde kant op: algoritme is toch een ingewikkelder begrip dan markt? Maar voor mij is dat andersom. Ik ben niet alleen filosoof, ik ben ooit, lang geleden, gepromoveerd in de informatica. Wat een algoritme is begrijp ik derhalve vrij goed.

Volgens mij is de markt een zogenaamd "parallel algoritme" dat drie problemen die in de samenleving bestaan tegelijkertijd oplost. Probleem één: de juiste dingen moeten worden gedaan en worden gemaakt. "Juist" is een beetje een streng woord. Alsof je kunt weten wat juist is. Maar wat onjuist is weten we meestal wel: dat is bijvoorbeeld een samenleving waarin men slechts taarten bakt. Probleem twee: de dingen die worden gedaan moeten een beetje handig worden gedaan. Dit is vermoedelijk wat de econoom bedoelt met het begrip "efficiënt". Het is inefficiënt als nodeloos veel materiaal voor iets wordt gebruikt of als iets veel meer tijd kost dan nodig is. En probleem drie is dat al de zaken die worden gedaan en worden gemaakt op de juiste plek belanden. Liever dat iemand die taart wilt een taart krijgt, dan iemand die helemaal geen behoefte heeft aan taart. Drie problemen dus, en het lijken me lastige, grote problemen te zijn voor een samenleving. Hoe ga je er in hemelsnaam voor zorgen dat dit allemaal wordt opgelost? Het markt-algoritme doet dat.

Een algoritme is simpelweg een stappenplan voor het uitvoeren van een aantal zorgvuldig omschreven handelingen, meestal met de bedoeling een of andere omschreven taak uit te voeren of probleem op te lossen. Een simpel algoritme om het dikste boek in een boekenkast te vinden is het volgende:

(1) Pak de twee boeken linksboven uit de boekenkast.

(2) Hou het dikste boek van beide achter, en zet de dunste weer terug.

(3) Ga naar het volgende boek – dat is het boek dat rechts staat van het boek dat je daarnet hebt teruggeplaatst, of, in het geval dat je aan het einde van de plank bent beland, het meest linkerboek een plank lager – en vergelijk dat met het boek dat je achtergehouden hebt.

(4) Hou het dikste boek weer achter en ga wederom naar het volgende boek. Totdat je de hele boekenkast hebt gehad. In je hand heb je nu het dikste boek van de kast.

Dit is een serieel algoritme omdat alle stappen na elkaar genomen worden, maar algoritmen komen in diverse varianten, en het is heel gemakkelijk een zogenaamde parallelle versie van het dikste-boek-algoritme te bedenken. Laat meerdere mensen tegelijkertijd één plank afwerken; zet steeds het dikste boek van een plank op een aparte plank; en bepaal van die plank weer het dikste boek. Voilà een parallel algoritme.

Neuraal netwerk

Ik kwam op de vergelijking tussen markt en algoritme vanwege een heel bekend en succesvol parallel algoritme: het zogenaamde (kunstmatige) neurale netwerk. De werking daarvan is geïnspireerd op de werking van hersenen en hersencellen. Een neuraal netwerk bestaat uit een verzameling met elkaar verbonden cellen die weinig meer kunnen dan aan- en uitgaan. Cellen die verbonden zijn kunnen elkaar aan- of uitzetten, en de functionaliteit van het netwerk wordt bepaald door de verbindingen die in het netwerk bestaan en de sterkte van die verbindingen. In het biologische geval heeft het netwerk als taak ervoor te zorgen dat het dier in wiens hoofd het netwerk zit zinvol gedrag vertoont op basis van de zintuigelijke input die het krijgt. En in het kunstmatige geval kan die taak van alles zijn. Kunstmatige neurale netwerken kunnen schaken, handgeschreven teksten ontcijferen, klantgedrag voorspellen. Dat kunnen ze niet vanzelf, dat moeten ze leren.

Een ‘denkend’ systeem

Een neuraal netwerk is plastisch en past zichzelf aan op basis van fouten die het maakt. Doet het netwerk het verkeerde, zoals een slechte schaakzet of een onjuiste voorspelling, dan worden sterke verbindingen afgezwakt, en worden zwakke verbindingen juist versterkt. Een cel in het netwerk hoort als het ware: "Er ging iets fout, pas één en ander aan"; en bovendien geeft iedere cel deze boodschap door aan de cellen waarmee het verbonden is. Zo propageert de fout-boodschap door het netwerk heen en worden her en der verbindingen aangepast zodanig dat dezelfde fout niet nog eens gemaakt wordt. Op deze manier kan een grote verzameling domme celletjes uiteindelijk "leren" in zijn totaliteit iets slims te doen.

Een neuraal netwerk is een parallel algoritme in die zin dat de losse celletjes tegelijkertijd en los van elkaar hun ding doen. Ze zijn bijzonder effectief in het oplossen van allerhande problemen en ze doen mij denken aan de markt.

Wanneer ik iets koop heb ik blijkbaar behoefte aan datgene wat ik koop en vind ik de prijs oké. Het is beter dat ik het heb, in plaats van de verkoper, want die is het liever kwijt voor de prijs die hij of zij ervoor kan krijgen. Eén van de eerder beschreven drie problemen wordt al opgelost wanneer iedereen vrijelijk mag kopen en verkopen: het probleem van het verdelen van zaken over de samenleving.

Als iets niet wordt verkocht en ligt te verpieteren op de plank dan is er iets fout. Er is iets gemaakt waar geen behoefte aan is – in ieder geval bij de prijs die het heeft. De verkoper koopt het niet nog eens; de maker zal, als-ie zijn verkoop ziet dalen, zijn gedrag veranderen en de prijs verlagen of iets anders gaan maken; en zo wordt uiteindelijk ook het tweede probleem opgelost. De fout-boodschap propageert door het netwerk, iedere betrokkene doet een kleine aanpassing, en bij elkaar opgeteld zorgt dit ervoor dat overbodige dingen niet meer worden gemaakt.

Ook het derde probleem wordt op een dergelijke manier opgelost. Als iemand in staat is iets op een handiger manier te maken – lees "tegen lagere kosten" – dan zal-ie ook een lagere prijs kunnen rekenen. Allicht kies ik, en met mij ieder ander, voor die lage prijs en bij de concurrent gaat iets fout. Hun foutmelding werkt door naar hún leveranciers, en uiteindelijk gaan dingen óf handiger gemaakt worden, of moet de concurrent besluiten iets anders te gaan doen. Iets waar-ie handiger in is.

Door simpelweg te kopen en niet te kopen creëer ik foutmeldingen die propageren in het hele netwerk van bedrijven, personen et cetera. Die foutmeldingen resulteren in kleine aanpassingen die iedereen in het netwerk steeds doet en zodoende lost het netwerk in zijn totaliteit een reuzelastig probleem op. De markt is een parallel algoritme.

Ik ben geholpen door deze vergelijking. En het is zelfs zo dat ik onlangs het begrip algoritme uitgelegd middels het begrip markt. Aan hen voor wie "algoritme" een lastiger begrip is dan "markt".

De vergelijking tussen markt en algoritme heeft ook iets confronterends. De uitvoerders van een algoritme weten vaak helemaal niet waar hun werkzaamheden aan bijdragen. Ze zijn kleine schakeltjes in een groter geheel en wat dat grotere geheel doet overzien ze niet. Verplaats je in de uitvoerder van het dikste-boek-algoritme en het is duidelijk dat hij of zij niet hoeft te weten dat-ie het dikste boek van de boekenkast aan het zoeken is. En hersencelletjes hebben geen flauw benul van hersenen. Laat staan dat ze weten dat ze het organisme waar ze in zitten helpen te overleven. Dat is helemaal niet erg. Die hersencellen hoeven niet te weten in welk groter plan hun handelen past. Sterker nog, als ze dat wel zouden weten, dan zou de boel in de soep draaien. Dit zou ook wel eens voor het markt-algoritme kunnen gelden. Als wij, de onderdelen die het algoritme uitvoeren, iets anders gaan doen dan het algoritme voorschrijft (namelijk de dingen kopen die we willen hebben voor de prijs die we er voor overhebben, en andere dingen niet kopen) dan vindt het algoritme niet meer de oplossing die het idealiter zou kunnen vinden.

Wij zijn het marktsysteem

Dat is vreemd en lichtelijk frustrerend: door ons handelen dragen we bij aan het oplossen van een complex probleem, maar als we ons bewust met het probleem gaan bemoeien, dan lossen we het slechter op. Dat is lastig te accepteren; meestal willen we de eigenaar en bedenker van een oplossing zijn, in plaats van de onnadenkende uitvoerder ervan. Het is ook lastig uitleggen aan de niet-econoom annex buitenstaander: "Doet u nou maar gewoon wat u vanzelf zou doen, en verdiep u niet in het grote maatschappelijke probleem van het efficiënt produceren van de ideale mix van producten en diensten en de verdeling daarvan. Dat probleem lost zich vanzelf op zo lang u zich er niet mee bemoeit." Misschien verklaart dat deels de argwaan jegens het begrip "markt". Ik begrijp het nu misschien wat beter dan ik deed, maar ik blijf het toch ook tegen-intuïtief vinden.